گزارشی از آرامگاه نادر شاه افشار در مشهد مقدس
حسین جعفریان
مقدمه:
بارها این پرسش را از افراد مختلف نموده ام و هربار نیز یک پاسخ شنیده ام، اما هنوز قطعا به نتیجه نرسیده ام چرا پروژه ایی مانند برج آزادی تکرار نشده است؟
آیا معمار ویژه ایی آن پروژه را طراحی کرده است که دیگر مشابه به آن را نداریم؟ تکنولوژی پیشرفت نداشته است؟ آیا احساس نیاز به داشتن چنین المانی هایی در بین مسئولین شهری وجود ندارد؟ این بنا به اندازه کافی خوب نیست و نیازی به ادامه ی مسیر آن احساس نمی شود؟ مدیران ما خواهان اجرای کارهای این چنینی نیستند؟
قطعا معماری و تکنولوژی پسرفت نداشته است، اگربرج آزادی یک نشانه و یک بنای موفق در بعد داخلی و ارتباط با مردم ، و در بعد بین المللی ، تبدیل آن به نشانه تهران و گاهی ایران شده است و در بعد هنری هم مورد قبول اکثریت معماران ما هست که همین طور است ، پس چرا این جریان ادامه پیدا نکرد؟
در پی پرسش هایم بودم که به آرامگاه نادرشاه افشار در مشهد برخوردم.
بارها و بارها به مشهد سفر کرده بودم ولی هیچ موقع به دیدن این بنا نرفته بودم، نمی دانم چرا؟ این بار رفتم و به راستی از بازدید آن بسیار لذت بردم. البته نگاهم بیشتر از بعد سنگ و معرفی کار برای ترویج کارهای سنگی اصیل وهنرمندانه و فاخر است تا نگاهی از بعد معمایی و اجتماعی ، اما نخست می بایست قدری به تاریخچه ی خود نادرشاه افشار و همچنین آقای هوشنگ سیحون بپردازیم.
نادرشاه افشار:
نادرشاه افشار یکی از معروف ترین پادشاهان تاریخ ایران است و در زمانی که ایران اوضاع خوبی نداشت و از هر جهت مورد تعرض دیگران بود توانست با سرکوب آن ها ، حکومت در ایران ایجاد کند و وضعیت حاکمیت را سروسامان بخشد. ایران یکی از وسیع ترین دوره های تاریخی اش را در زمان نادرشاه داشته است.
او توانست اقوام را متحد و منسجم کند و در زیر یک پرچم متحد نماید. نادرشاه در جنگ آوری و شجاعت سرآمد بود و اغلب هم در خیمه زندگی می کرد. البته د راواخر عمر دچار مشکلاتی شد که به همه ی اطرافیانش بی اعتماد شده و به دست همان ها نیز به قتل رسید.
پروفسور هوشنگ سیحون:
هوشنگ سیحون زمانی استاد دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و سه دوره رئیس این دانشکده بود.استاد «هوشنگ سیحون» به مرد بناهای ماندگار معروف است آن هم به دلیل طراحی و نظارت بر ساخت آرامگاه بزرگانی چون خیام، کمال الملک، بوعلی سینا، نادرشاه افشار، کلنل محمدتقی خان پسبان و ده‌ها مقبره و آرامگاه دیگر، ضمناً وی طراح بنای موزه توس در سال ۱۳۴۷ و همچنین ساختمان بانک سپه در میدان توپخانه تهران نیز می‌باشد.
هوشنگ سیحون معمار برجسته ایران، در سن ۹۴ سالگی در کانادا دیده از جهان فرو بست. وی پایان نامه دکترای معماری خود را از دانشسرای عالی هنرهای زیبای پاریس «بوزار» دریافت کرد و در بازگشت به ایران در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران مشغول بکار شد تا با بهره گیری از میراث غنی معماری بومی ایران، به طراحی بناهای جامعه مدرن ایران بپردازد. طراحی آرامگاه شماری از شخصیت های برجسته تاریخ و فرهنگ ایران از جمله آرامگاه های عمر خیام و کمال الملک در نیشابور و آرامگاه بوعلی سینا در همدان نمونه ای از آثار هوشنگ سیحون است که تلفیقی از دانش مدرن و سنت دیرینه معماری در ایران امروز است. هوشنگ سیحون با شناختی که از جهان معماری داشت، حتی در طراحی بنای کارخانه های صنعتی نیز از زیبایی شناختی معماری بومی بهره گرفت تا محیط کار صنعتی نیز برخوردار از فضایی دلپذیر باشد. طراحی ساختمان‌های سازمان نقشه برداری کل کشور، کارخانه نخ ریسی کوروس اخوان، کارخانه آرد مرشدی، مجتمع آموزشی یاغچی آباد، سینما آسیا، سینما سانترال، کارخانه کانادا درای (زمزم فعلی) در تهران و اهواز از جمله آثار هوشنگ سیحون در حوزه معماری صنعتی در ایران است. هوشنگ سیحون در کنار معماری، به نقاشی نیز می پرداخت. شماری از تابلوهای نقاشی او در سال ۱۳۵۱ خورشیدی در کنار آثار هنرمندانی همچون پابلو پیکاسو و سالوادور دالی در نمایشگاه هنری دانشگاه ماساچوست آمریکا به نمایش درآمد. هوشنگ سیحون که در اواخر دهه ی ۵۰ شمسی ساکن ونکوور کانادا شده بود، پژوهش مفصلی در زمینه تاثیر معماری ساسانی در پیدایش معماری معروف به اسلامی کرده است. هوشنگ سیحون بیش از دو دهه در ونکوور کانادا زندگی کرد. وی شهروند افتخاری فرانسه نیز بود. فرای تمام این ها، دستاوردهای هوشنگ سیحون در فرهنگ و هنر امروز ایران بویژه ایجاد ساختارهای علمی آموزش معماری در دانشگاه ها ماندگار است. وی استاد دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بوده و یک دوره ریاست این دانشکده را نیز عهده دار بوده است.
مجموع باغ موزه ی نادری:
نادرشاه در زمان زنده بودن خود دستور ساخت آرامگاهی کوچک ربروی حرم امام رضا (ع) را داد که با خشت و گل ساخته شد. این ساختمان مدتی پابرجا بود تا اینکه انجمن آثار ملی ایران در سال 1335خورشیدی تصمیم گرفت آرامگاه درخورشان نادرشاه درهمان محل مقبره که توسط قوام السلطنه ساخته شده بود را بسازد. این کار از سال 1336 شروع شد و توسط هوشنگ سیحون طراحی گردید. این آرامگاه شامل قسمت میانی که محل خاکسپاری نادرشاه و دو تالار موزه است.
آرامگاه نادرشاه واقع در ضلع شمال غربی چهارراه شهدا (نادری سابق) در سال 1342 افتتاح شد ، این محل بعد از بارگاه امام رضا (ع) مهمترین مکان گردشگری و تاریخی داخل شهر مشهد تلقی می گردد.
این بنا در باغی به مساحت 14.400 مترمربع ساخته شده است. آرامگاه شامل سکویی دوازده پله ایی، محل قبر، پوشش خیمه مانند روی قبرو سکویی مرتفع در کنار قبر که روی آن مجسمه ی نادرشاه سوار بر اسب و سه تن دیگر به دنبال او و بخشی به عنوان تالار موزه است.
آرامگاه نادرشاه:
این بنا تقریبا مشابه برج آزادی اسکلت بتنی و پوشش سنگ است و درقسمت های بتن نما ، بدنه داخل مقبره از سنگ قرمز مشابه آذرشهر استفاده شده است که به نوعی تداعی کننده ی قتل خونین نادراست. مابقی پوشش ها هم از سنگ گرانیت است که به صورت خاکستری دیده می شود، این سنگ خاکستری از جنس گرانیت و متعلق به منطقه ی کوهستانی مشهد است که به سنگ هرکاره مشهد معروف است و سنگ بسیار مقاومی است.
این سنگ های گرانیت به چند شکل مورد استفاده قرار گرفته اند.
- به عنوان المان های داخل باغ مانند نیمکت که بسیار هنرمندانه و زیبا در باغ خودنمایی می کند. (عکس 1)
- روی تراس یک حوضچه با سنک یکپارچه ساخته شده است به عنوان آب نما.
- قسمت هایی به صورت سنگابه مورد استفاده قرار گرفته است که از بالا شکل یک مثلث متساوی الاضلاع را دارد و از نماهای جانبی شش مثلث بزرگ و کوچک که یک حجم خاصی را بوجود آورده است و جزئیات سنگی و ظرافت در آن ها به وضوح دیده می شود. عکس 2
- استفاده برای دیوارهای باربر به عنوان دیوار باغچه و یا کناری به صورت بادبر حجیم در ابعاد بزرگ و دقیق تراش های منظم و طراحی فوق العاده که جزئیات کنج ها و گیربست ها به خوبی رعایت شده است. عکس 3
- پوشش سکوی اصلی مجسمه و دیواره های کناری:
سنگ گرانیت با ظرافت خاصی در ابعاد مختلف مربع و مستطیل با ضخامت های حدود 10 برش داده شده لبه دور تا دور سنگ حفظ شده و به جای بیرون زدگی های رایج سنگ ها با دیگر قسمت مرکزی حالت فرورفته دارد و فضای مربع و جذابی را ایجاد کرده است. این سنگ های منظم نامنظم در قسمت هایی هم به صورت مورب برش داده شده است و با دقت خاصی خط اصلی در آن ها رعایت شده است. عکس 4
غیر از سنگ تراورتن قرمز و سنگ گرانیت خاکستری ، در قسمت هایی هم از مرمر لیموئی استفاده شده است . از آنجا که بنای اصلی خود مقبره شبیه خیمه طراحی شده است ، در قسمت های کناری سقف به جای شیشه از سنگ مرمر استفاده شده است که باعث شده نور رنگی زیبایی به درون فضای آرامگاه بتابد. عکس 5
استفاده از سنگ گرانیت خاکستری برای بیننده تداعی کننده ی صلابت و عظمت نادرشاه است. سنگ تراورتن قرمز در فضای کناری مقبره ، قتل خونین نادر و مرمر استفاده شده در بالای خیمه تکمیل کننده ی خیمه ، تامین نور و استفاده از خاصیت در شدن نور از سنگ مرمر است.
این بنا کلا روی سکوئی است که از کف زمین 2 متر بالاتر قرار گرفته است.ستون های هشتگانه داخل مقبره با شکل هندسی خاصی طراحی شده است. این تورفتگی های روی سنگ های گرانیت به معنای ایجاد قدرت تجسم و تصور نیز است.
به نظر می رسد که انتخاب مصالح و معماری مطابق و همخوان با محیط و با اصول پایداری ساخته شده از مصالح بومی است.
همچنین رعایت ظرافت های خاص معمای و کاربردی باعث شده است که این بنا که بیش از 50 سال که از عمر آن می گذرد بسیار سالم و جذاب دیده شود. عکس 6
تصویر 4 -نادرشاه 
تصویر 3 – نادر شاه 
تصویر 2-نادر شاه 
تصویر 1 -نادر شاه 
تصویر 6 -نادر شاه 
تصویر 5 -نادر شاه
مجسمه های این بنا که شامل خود نادر سوار براسب و همراهانش است توسط مجمه ساز معروف ایرانی ابوالحسن صدیق (خالق مجسمه ی فردوسی تهران) ساخته شده است که این مجسمه ها در کارخانه ” برونی ایتالیا” ریخته شده و به ایران حمل و نصب گردیده است.
این مجسمه ها نمای دور و بسیار زیبایی به محل داده است و اجرای آن روی بلندی و سکو، عظمت خاصی به بنا داده است .