بازالت و اسکوریا، شباهت زیاد و دردسرهای آن!
تهیه شده در واحد تولید محتوای شرکت روشان روز «مرکز اطلاعات سنگ ایران»
نگارش: سعید نجاتی
بازالت یا اسکوریا؟!
سنگ بازالت به عنوان یک سنگ ساختمانی پر طرفدار شناخته می شود. رنگ مشکی تا خاکستری و هم چنین وجود حفرات در بافت از ویژگی های مهم سنگ بازالت در بازار تجاری است. اما با یک سوال مهم مواجه هستیم؛ آیا تمام سنگ هایی که با این مشخصات به عنوان سنگ ساختمانی تولید و استفاده میشوند، لزوما بازالت هستند؟! در این مقاله، پاسخ هایی علمی برای این سوال داده می شوند.
سنگ بازالت را بهتر بشناسیم
بازالت (basalt) یک سنگ تیره رنگ و ریزدانه است که جزء سنگ های آذرین بیرونی (آتشفشانی) به شمار می رود. این سنگ عمدتا از کانی های پلاژیوکلاز، پیروکسن و الیوین تشکیل شده است. سنگ بازالت معمولا به صورت جریان های لاوا (Lava Flows) که از دهانه های آتشفشان جاری می شوند شکل می گیرند اما ممکن است به شکل دایک نیز دیده شود. دایک ها توده های آذرین نفوذی هستند که اغلب، شکستگی های بزرگ درون لایه های زمین را پر می کنند. ترکیب شیمیایی سنگ بازالت مشابه سنگ گابرو است؛ گابرو معادل درونی سنگ بازالت محسوب می شود بنابراین دارای دانه های درشت تری نسبت به بازالت است.
سنگ بازالت نقش بسیار مهمی در تشکیل پوسته ی کره ی زمین دارد و بعد از گرانیت، فراوان ترین سنگ موجود در پوسته ی زمین محسوب می شود. کف اقیانوس های کره ی زمین از این سنگ ساخته شده اند؛ حجم این سنگ در قاره ها کمتر است و به جریان های لاوا و سایر توده های نفوذی محدود می شود. از نظر شیمیایی، سنگ بازالت محتوای سیلیس کمی دارد ( بین 45 تا 52 درصد). از لحاظ کانی شناسی، زمینه ی ریزدانه ی این سنگ از کانی های پلاژیوکلاز و پیروکسن تشکیل شده است؛ این زمینه گاهی بسیار ریز دانه و در حد شیشه است که در اصطلاح علمی به آن بافت شیشه ای نیز گفته می شود. در این زمینه ی ریز دانه، بلورهای درشت کانی های الیوین، پیروکسن و پلاژیوکلاز قابل مشاهده هستند.
از ویژگی های سنگ بازالت می توان به ایجاد منشورهای ستونی اشاره کرد. یکی مهم ترین مناطق دارای این ستون ها در ایران، معدن سر بیشه ی خراسان جنوبی است. از دیگر مناطقی که دارای ذخایر فراوان سنگ بازالت هستند، می توان به ماکو و جاده هراز اشاره کرد. از آنجا که ذخایر این سنگ عموما بصورت منشوری و رگه ای هستند، استخراج آن دشوار بوده و نیاز به دقت زیادی دارد. بازالت غنی از عناصر آهن و منیزیم است و ساختار آن میتواند هم متراکم و هم پر حفره باشد. این سنگ به دلیل داشتن بافت ریزدانه، مقاومت های فشاری، کششی و خمشی نسبتا خوبی دارد. لازم به اشاره است که مقاومت بازالت های متراکم بیشتر از بازالت های حفرهدار است.
سنگ اسکوریا چیست؟!
اسکوریا (scoria) نیز یک سنگ آذرینِ آتشفشانیِ تیره رنگ است که حفرات بسیار زیادی در ساختار خود دارد که اغلب این حفرات قطری کمتر از 1 میلی متر دارند. این سنگ به رنگ های مشکی، خاکستری و قهوه ای متمایل به قرمز یافت می شود. ترکیب شیمیایی سنگ اسکوریا مشابه سنگ بازالت است اگرچه در مواردی ممکن است مشابه با سنگ آندزیت نیز باشد. البته میزان عناصر فلزی در سنگ اسکوریا کمتر است.
اسکوریا به دلیل وزن واحد حجم (چگالی) بسیار کم خود، سبک بوده و برای تولید سنگدانه های سبک وزن مورد استفاده قرار میگیرد. سبک بودن سنگ اسکوریا از نگاه سبک سازی بنا و نمای ساختمان یک مزیت مهم محسوب میشود. از این سنگ هم چنین به عنوان سنگفرش محوطه ها استفاده می شود.
وجود حفرات فراوان در ساختار سنگ اسکوریا باعث می شود تا مقاومت این سنگ در برابر تنش ها زیاد نباشد.
اسکوریا که در صنعت به پوکه معدنی نیز معروف است، برای طراحی زهکش های سنگی و زیرسازی بستر جاده ها نیز کاربرد دارد.
تفاوت های اصلی سنگ بازالت و اسکوریا در چیست؟
- بازالت غنی از عناصر فلزی مانند آهن است، در صورتی که درصد این عناصر در سنگ اسکوریا کمتر است. به همین دلیل سنگ بازالت بسیار مستعد هوازدگی شیمیایی و زنگ زدگی است
سنگ اسکوریا نیز ممکن است در طبیعت به رنگ قهوه ای متمایل به قرمز دیده شود اما اطلاعاتی دال بر امکان زنگ زدن آن در کوتاه مدت وجود ندارد.
- هوازدگی شیمیایی کانی الیوین در بازالت باعث ایجاد لایه ای به رنگ سبز تیره روی سطح سنگ می شود ولی در سنگ اسکوریا این اتفاق نمی افتد زیرا معمولا دارای کانی الیوین نیست.
- با توجه اینکه تعداد و حجم حفرات موجود در سنگ اسکوریا بسیار بیشتر است لذا در برابر صوت و حرارت عایق بهتری محسوب می شود.
- میزان زیاد حفرات موجود در سنگ اسکوریا باعث میشود تا مقاومت کمتری از سنگ بازالت داشته باشد چون در این صورت یکپارچگی سنگ کاهش پیدا می کند.
- از آنجایی که سنگ اسکوریا سبک تر از بازالت است، عملکرد بهتری در فرآیند نصب خواهد داشت.
نتیجه گیری
آنچه در صنعت سنگ ساختمانی به عنوان سنگ بازالت شناخته می شود و مورد استفاده قرار می گیرد، عموما سنگ اسکوریا است که تعریف علمی خاص خود را دارد. سنگ بازالت ویژگی های خود را دارد و استفاده از این نام به جای اسکوریا از نگاه علمی صحیح نیست. به نظر می رسد این اشتباه رایج علمی علاوه بر ایران، وارد کشورهای دیگر نیز شده است.
References:
Nature Guide: Rocks and Minerals: The World in Your Hands (DK Nature Guide) Paperback – Illustrated, June 18, 2012
geologyscience.com/rocks/basalt
https://www.quora.com/Is-basalt-a-mineral
