جلوه هایی از کاربرد سنگ در معماری - روشان روز | مرکز اطلاعات سنگ ایران
ALT تصویر

جلوه هایی از کاربرد سنگ در معماری

جلوه هایی از کاربرد سنگ در معماری

مرتضی ملکی ، پژوهشگر دوره دکتری دانشگاه علم و صنعت ایران در زمینه پایداری در معماری

سید حسین موسوی، پژوهشگر دوره دکتری دانشگاه علم و صنعت ایران در زمینه تکنولوژی معماری

مقدمه

آنچه محيط زندگى انسان را مى سازد معمارى است و آنچه معمارى را شكل مى دهد، استفاده بجا از مصالح ساختمانى است. كاربرد و انتخاب مصالح ساختمانى مناسب در طول اعصار دل مشغولى معماران بوده است. فرانك‌لويدرايت و آلوار آلتو نمونه هاى خوبى از معماران هستند كه كيفيت كاربرد مصالح در پروژه ها را تقريبا به حد كمال خود رساندند. كاربرد مصالح در مقياس خرد، مشكلات متعددى را در مورد انتخاب به وجود مي آورند زيرا اين نوع مصالح بر بافت عمومى ساختمان و لطايف بصرى آن چه در خارج و چه در داخل بنا تاثير مي گذارند. ويژگيهاى ذاتى مواد و مصالح و نيز شيوه به كارگيرى آنها نقش تعيين كننده اى در تعريف فرم و فضا معمارى دارند. چنان كه مى توان گفت كه در شكل گيرى مكانها، فرمها به وسيله ى مواد و مصالح نقش خود را ايفا مى كنند. همچنين انتخاب آگاهانه و مناسب مصالح با تناسب عملكرد يك فضا امكان پايداري عملكردهاي آن فضا را فراهم مي سازد.

 چالشها ، پرسشهای بنیادین بسیاری در زمینه استفاده بجا از مصالح در معماری وجود دارند. به نحوی که رویکرد جریانهای معماری در پاسخگویی به آنها، عمدتا نشان دهنده ویژگی اصلی هر سبک معماری است. مسائلی مانند : توجه به عنصر هويت بومى و محلى در انتخاب مصالح ، توجه به تاثيرات محيط طبيعى بر مصالح انتخابى ، تناسب سازگارى شكلى، سمبليك و معنايى مصالح با كاركرد بنا ، الزامات همنشينى و همجوارى مصالح، اصول زيبايى شناسى در تركيب بندى مصالح ، تنوع مصالح، توجه به خواص ذاتى مصالح ، روشهاى مناسب اجراى مصالح واجراى درست مصالح وجلوگیری از استهلاك زودرس آنها و توجيه اقتصادى. آنچیزی که در غالب معماری امروز ایران به چشم می‌آید، ندانم‌های بسیار در این باب است که بیش از هرچیز سیمای شهری را نشانه رفته و به تبع آن به اساس ارزشمندی معماری در ایران لطمه زده است. از سوی دیگر منجر به هدررفت سرمایه، انرژی و توان نیز شده است. 

انتخاب مصالح مناسب به لحاظ كيفيت و امكان جايگزيني با صرف هزينه ى مناسب از مسائل مهمي است كه بايد در نظر گرفته شود. از آنجا که سنگ طبيعی در مقایسه با دیگر مصالح ساختمانی از مزایای فراوانی برخوردار است. در مطلب پيش رو ، با تمرکز بر کاربرد سنگ، چند جلوه از این مزایا بر شمرده خواهد شد.

نسبت ذاتی سنگ و طبیعت با انسان و معمارى

آفرينش موجودات داراى مراتبى است كه هر موجود به مرتبه ى بالاتر خود بر مى گردد تا برسيم به همين سنگ و كلوخ و حيوانات و نباتات و جمادات كه از نقطه نظر وسعت وجودى بسيار ضعيف هستند و ماهيت آنها بسيار پايين است. اينكه جمادات انواع و اقسامى دارند، خود قابل تأمل است. بعضى از آنها را سنگها تشكيل مى دهند كه گاهى عناصر تشكيل دهنده‌ى آنها دگرگون مى شوند و شكلهاى مختلفى به خود مى گيرند. بعضى ديگر مايعات هستند كه گاهى تبديل به بخار و گاهى تبديل به يخ می‌شوند و بعضى را فلزات و يا معادن ديگر تشكيل مى دهند، كه با تركيبهاى جديد، موجودات جديدى مى شوند و خاصيتهاى گوناگونى مى يابند و بعضى ازعناصر با فعل و انفعالات خاصى عكس العملهاى عجيبى از خود نشان مى دهند كه يك نمونه‌ی آن انفجار مهيبى است كه از شكافتن اتم به وجود مى آيد و انرژى عظيمى آزاد مى شود. اين تغييرات و فعل و انفعالات و تنوع خواص جمادات، نشانگر اين حقيقت است كه در عالم جماد هم نوعى شعور وجود دارد كه براى ما قابل لمس و درك نيست ولى آثار و خواص آن را مى بينيم.

 طبیعت ومعماری ، جمادات به ظاهر بيجان و فاقد شعور در پهنه‌ى هستى، همان موادى هستند كه هر هنرمند معمار، به همت و به واسطه‌ى حضور آنها كالبدى براى جان انسان بنا مى كند. بنابراين معمارى و ساخت ابنيه با اين هدف كه مكان خاكى را به مكانى فرازمينى ارتقا دهد در تمامى ساحتهاى مكان دخالت مى كند. از این نظر چينش موزون مصالح و نحوه‌ی به كارگيرى آنها در معمارى نوعى توجه به ذات حق تعالى است.  تمام موجودات اعم از مادى و غيرى مادى داراى خواصى هستند كه در فطرت و ذات طبيعيشان وجه اشتراك دارند. از اين رو، هر اندازه مصالح متناسب با ذات و طبيعت خويش، در جايگاه واقعى خود مقرر گردند، به همان نسبت به دليل نزديكى با فطرت انسان مايه‌ی آرامش و سكون جان انسان است. چنانچه بطور مثال خاك، كاهگل، چوب، سنگ، شيشه هاى رنگى و هر آنچه شاكله‌ى فيزيكى معمارى سنتى ايرانى را تشكيل مى دهند، به دليل مقاربت بيشتر با طبيعت خويش و فطرت انسان، آرامش و سكونى را براى مخاطب فراهم مى كنند كه در بتن، سيمان و فرآورده هاى تكنولوژى امروز كمتر يافت مى شود.

 ذات مصالح و معماری ،قرابت بين فطرت انسان، به عنوان مخلوقى خداى گونه، و آنچه به عنوان ماده‌ى اوليه براى ساختن مكان به كار مى‌برد، به نسبت دورى يا نزديكى جمادات به ذات خويش، تعريف مى شود. بنابراين معرفت شهودى و درك عميق و تجربه‌ى مستقيم از مصالح و اشيا از خصوصيات معمار سنتى به عنوان يك صناعت پيشه‌ى سنتى است، چيزى كه معمارى امروز فارغ از آن است و بدون توجه به بعد پنهان جمادات، با توليد مصالح جديد درجه‌ی شعور و حيات آنها را كاهش داده و به بهانه‌ى توليد مصالح كارآمدتر، زيبايى ذاتى ناشى از اتصال به طبيعت و انتقال آرامش جمادات را مخدوش كرده است. آنچه صنعتگران امروز را راغب در طبيعى تر جلوه دادن مصنوعات جديد كرده است رغبت انسان در همزيستى و قرابت با طبيعت و آرامش حاصل از عدم قرابت است. چراكه انسان حس هبوط و قرابت خويش را در جوار طبيعت به حسى آشنا و ملموس بدل مى كند.

شايد بتوان اينگونه بيان نمود كه عدم هماهنگى مصالح و شاكله‌ى فيزيكى معمارى امروز با طبيعت و گامهاى فطرى انسان، به سبب دستكارى و صناعت در جمادات، درجه ى شعور مواد را رو به افول نهاده و معمارى را به نوعى، فاقد جاودانگى و معنويت نموده است. انسان در ارتباط با هر آنچه با فطرت او پيوندى دارد آرام مى‌گيرد، چنانچه معمار ديرين بخشى از اين آرامش خود را در ارتباط با طبيعت و استفاده از مصالح طبيعى و ساده تر دريافته بود. امروزه معماران با برخوردارى از امكاناتى به مراتب پيشرفته تر به توليد و توليد مصالحى مصنوعى و صاحب شعور ناچيز مى پردازد و آثارى صرفا عملكردى، زودگذر و مصرفى به جاى مى گذارد. آثارى كه تنها به پا خواسته از مصالحى فرآورى شده است. اينگونه بناها را هرچند بارها ديده باشيم اما باز هم مقهور وغريب هستند. بنابراين مى توان بخشى از گمشده ى آرامش روح در معمارى امروز را در توجه به ذات ماده دريافت و توجه معماران به جاى عطف به سوى تامين آسايش تن و گسست از ارتباط با آسمان و مانايى به سمت تامين آرامش روحى و پيوند بين آسمان و زمين معطوف نمود. اگر معماران بنا بر مستندات بپذيرند هر چه مصالح متشكله‌ى معمارى طبيعى تر باشند، به ذات سرمدى خويش كه در اشتراك با سرچشمه ى ذات انسانى است، نزديكترند و صاحب درجه ى متعالى ترى از معرفت خواهند بود و در نتيجه با فطرت انسان مقاربت بيشترى خواهند داشت، موجبات قرابت معمارى به طبيعت انسان و آرامش روح را در محيط زندگى او فراهم خواهندكرد.

نقش انتخاب درست مصالح در منظر شهری

 درک بصری شهروندان از محیط اطراف ، کیفیتی است که با عناصر منظر شهری حا صل می شود. منظر شهرى در واقع شكل عينى و بصرى از يك شهر است كه تمامى عناصركالبدى يك محيط شهرى را در خود جاى مي دهد كيفيت اين عناصر كالبدى مي تواند تعيين كننده ى هويت و كارآمدى ساختار شهرها باشد. يكى از اين عناصر، مصالح ساختمانى است كه همواره يكى از مصاديق عينى منظر شهرى بوده كه وحدت بين فرم آنها به زيبايى هر چه بيشتر شهر كمك مى كند. منظر شهرى در مقياس محله يكى از مهمترين عوامل در شكل گيرى ذهنيت در مورد يك شهر است و از آنجايى كه در شهرسازى جديد دو مقوله ى اقتصاد (به عنوان عامل فضاساز) و فرهنگ (به عنوان عامل سرعت انتشار) در تمام عناصرشهرها از جمله مصالح رخنه كرده، سبب رواج انواع مدلها و الگوها در ساخت كيفيت منظر محلات شهرها شده كه نشانه هاى اين روند را مى توان با مقايسه مصالح به كار گرفته در محلات با اقتصاد و فرهنگ مطلوب (بالا شهر) و غير مطلوب (پايين شهر) بخوبى درك كرد. بنابراين مى توان گفت كه از مهمترين نقشهايى كه منظر شهرى پايدار بر عهده دارد فراهم كردن امكاناتى جهت بهبود كيفيت زندگى و رضايتمندى روحى و روانى ساكنين يك شهربا استفاده از ساختارهای متعدد است که یکی از آنها نوع مصالح است.

شرايط پيچيده زندگى امروزى به دليل به كارگيرى فنآوري هاى جديد حمل و نقل وارتباطات كه پس از انقلاب صنعتى به رواج انواع مدلها الگوها در شكل دهى منظرهاى شهرى منجر شد  که  نشان برجسته ى اين دگرگونى را به خوبى مي توان در به كارگيرى مصالح در ساخت انواع ساختمانها در سطح شهرها بويژه محلات مختلف شهر از لحاظ پايگاه اقتصادى و اجتماعى مشاهده نمود. از سویی دیگر اهميت مقوله‌ى مصالح ساختمانى را در آن مى توان دانست كه ساختار شهرهاى ما حاصل به كارگيرى مصالح ساختمانى هستند. بنابراين هر زمان از شهر صحبت مى كنيم بحث از مصالح ساختمانى و مسايل مربوط به آن خود نمايى مى كند. انتخاب مصالح مناسب براي مبلمان و كفسازي در فضاهاي شهري نیز  مي تواند باعث افزودن كيفيت به فضاهاي شهري و تجربه ى زندگي به شهروندان شود. در هنگام انتخاب مصالح كفسازي و مبلمان شهري بايد به دو موضوع كيفيت و ماندگاري و همچنين هزينه هاي ناشي از جايگزيني اين عناصر توجه شود. يك انتخاب آگاهانه و متناسب با شرايط، بسياري از مسائل و هزينه هاي تحميلي به مديريت شهري را كاهش مي دهد (یان گل، 2010). به علاوه با توجه به هدف معماران و طراحان در خلق فضاهاي سرزنده و پويا، لزوم تحقق مانايي و ماندگاري در فضا، اهمیت بالایی خواهد یافت. عنصر اوليه براي تحقق چنين فضاهايي، آشنايي با مصالح و ويژگيها و ظرفيتهاي آنهاست. اگر مصالح ايستا، بادوام و در دسترس باشند وهمچنین امکان تعمیر سریع و آسان آنها وجود داشته باشد، ماندگاري فضا حفظ می‌شود زیرا در دست تعمير و تغيير شكل  مداوم قرار نخواهد داشت (Street material Guide,2013). از طرفی دیگر نمای هر ساختمان به عنوان عنصری از نمای مجموعه شهری است. ما در فضای شهری با یک ساختمان روبه‌رو نیستیم، در واقع هر ساختمان جزئی از فضای شهری محسوب می‌شود که زشتی آن بر فضاهای عمومی تأثیرگذار است و زیبایی آن منوط به هماهنگی با سایر عناصر آن مکان است. ساختمان یک موجود منزوی و خود بسنده نیست که بتواند تمام توجه طراح و مالک را به خود جلب کند ، بلکه می‌بایست با حفظ شخصیت و اعتبار خود، عنصری از یک جامعه وحدت یافته باشد.

مزایای پایدار کاربرد سنگ در نمای ساختمان

ابتدایی‌ترین و حتی از لحاظ قدمت اولین وظیفه‌ای که نما عهده‌دار گردید، حفاظت بود. انسان‌ها برای حفاظت از عوامل جوی و اقلیمی، برای خود فضایی را به نام خانه ایجاد کردند. عدم وجود منفذ در ساختمان گرچه جلوی باد، باران، گرما و سرما را می‌گرفت، ولی ساختمان را از نور و تهویه لازم محروم می‌کرد. هرچه نیاز به این مواهب زیادتر شد، نیاز به ایجاد روزنه در دیواره ساختمان افزایش یافت و در نتیجه نیاز به پوسته دیگری به نام نما جهت حفاظت بیشتر، به وجود آمد. نمای ساختمان به عنوان یک محافظ باید مشخصه‌های فنی زیر را داشته باشد:

– عایق بودن نسبت به سرما، گرما

– عایق بودن نسبت به صوت

– مقاومت در برابر زلزله 

– مقاومت در برابر ضربه

– مقاومت در برابر یخ‌زدگی

– مقاومت در برابر آتش‌سوزی

– مقاومت در برابر ریزش

– انعطاف‌پذیر بودن در اجرای نما

– سبک و اقتصادی بودن

– زیبایی

– پایداری وسازگاری با پیرامون و طبیعت

مصالح مناسب نمای هر ساختمان، بسته به شرایط محیطی از جمله آب و هوا، باد و طوفان، زلزله و میزان آلاینده‌های هوا در مناطق مختلف، متفاوت می‌باشند. مصالحی که در نماهای شهرهای بزرگ و صنعتی که آلایندگی بالا دارند، به کار می‌رود در مقایسه با مصالح کاربردی برای نمای شهرهای کوچک که هوای پاک دارند متفاوت است. همچنین نمای ساختمان در مناطق سردسیر به لحاظ میزان مقاومت در برابر یخ‌زدگی یا عایق بودن نسبت به سرما و گرما با نمای قابل کاربرد در مناطق گرمسیر متفاوت می‌باشد. سنگ طبيعی به دلایل بسیاری مصالحی مناسب برای نمای ساختمانهاست.

  •  پاک بودن ، به عنوان یک ماده ساختمانی هيچگونه آلاینده ای که برای سلامتی مضر باشد ندارد. از سنگ طبيعی می توان در محيطی که با مواد غذایی تماس دارد به راحتی استفاده کرد. سنگ آتش زا نيست و به هنگام آتش سوزی هيچ ماده خطرناکی که برای سلامتی زیان آور باشد، توليد نمی کند.  سنگ طبيعی قبل از اینکه به عنوان یک ماده ساختمانی مصرف شود، احتياجی به مواد شيميایی حفاظتی از قبيل پوشش های شيميایی، مواد اشباع کننده و یا انواع روکش ها ندارد.
  • ·         تنوع ، هيچ ماده ساختمانی دیگری نيست که تنوع رنگ و ساختار سنگ طبيعی را داشته باشد و انواع روشهای پرداخت و فرآوری سنگ این تنوع را نامحدود کرده است. بنابراین معماران با طيف وسيعی از انتخاب روبرو هستند که به آنها اجازه می دهد برای هر نوع فضا و یا نمای دلخواه سنگ مورد نظر خود را استفاده کنند. سنگ های طبيعی اغلب براساس زیبایی ظاهری و کيفيت های فنی انتخاب می شوند. سنگ طبيعی در انواع مختلف رنگها، ساختارها و بافت ها در دسترس است.
  • ·         ساختار ، یک سنگ طبيعی مناسب همه نيازهایی را که برای یک ماده ساختمانی خوب متصور است، در خود دارد. سنگ طبيعی یک محصول طبيعی است که صفت مشخصه آن را نوع و ترکيب مواد معدنی تشکيل دهنده آن تعيين می کند. سنگ طبيعی در بين تمام مصالح ساختمانی از جایگاه برجسته ای برخوردار است. مواد تشکيل دهنده آن ویژگی های منحصر بفردی دارند که می توانند با یکدیگر و بسياری از مواد معدنی دیگر ترکيب شوند.
  • ·         طبیعی بودن ، سنگ طبيعی یک محصول صنعتی یکدست نيست بلکه محصولی است که داستان پيدایش خود را نشان می دهد و به عنوان یک ماده ساختمانی در شکل تمام شده، طبيعی جلوه می کند.  
  • پایداری سنگ ، برای توليد واقعی سنگ طبیعی به هيچ انرژی نياز نيست. از انرژی تنها برای استخراج و فرآوری، آن هم به نسبت کمتری در مقایسه با سایر مصالح ساختمانی استفاده می شود. سنگ غالباً از معادن نسبتاً کوچک و بدون نياز به عمليات انفجاری عمده به دست می آید. ضایعات بلا استفاده سنگ می تواند مستقيماً برای پر کردن بخشهایی از معدن که سنگ استحصال شده است مورد استفاده قرار گيرد. هيچ چيزی در سيکل کامل استخراج سنگ طبيعی از بين نمی رود، یعنی فرآوری و برگشت به طبيعت. سنگ های طبيعی در بلوک های بزرگ استخراج و در سنگبریها به قطعات دلخواه بریده می شوند. هر شکل دلخواهی از اسلب اعم از مربع و مستطيل می‌توان تهيه کرد.
  • تکنولوژی،  ماشين آلات مدرن فرآوری خاتم کاری روی سنگ طبيعی را ممکن ساخته است. تنوع سنگها و امکانات طراحی و فرآوری منحصر به فرد سنگ، بی نظير بودن این ماده ساختمانی را نشان می دهد. با اینکه بسياری از مصالح ساختمانی طی ساليان بد منظره می شوند، سنگ طبيعی سطح طبيعی خود را حفظ می کند بدون اینکه به زیبایی آن لطمه ای بخورد. حتی بسياری از سنگهای طبيعی با گذشت زمان زیباتر می شوند. همچنين تميز کردن سنگ طبيعی راحت و ارزان است. حتی سنگی که برای کف استفاده شده و قرنها از عمر آن می گذرد را می توان به حالت اول برگرداند.
  • عمر سنگ طبيعی بسيار طولانی است. با برنامه ریزی و ساخت درست می توان تصور کرد بناهای ساخته شده از سنگ طبيعی تا هزاران سال باقی بمانند. هر سنگ دلخواهی را می توان به شکل سه بعدی توليد کرد. ایجاد طرحهای سایه روشن با شيارهایی که به وسيله دستگاه فرز در سطح سنگ ایجاد می شود امکان پذیر است. اسلب هایی که به این صورت فرآوری شده اند وقتی که بر نمای ساختمانها نصب می شوند، تبلور قدرت و استواری است و ترکيبات مستحکم در قالب، چارچوب و ستونها، ساختار زیبایی را به وجود می آورند. همچنین اگر عمر مفيد یک ماده ساختمانی سی سال و یا بيشتر فرض شود، بررسی های مستقل نشان می دهند که سنگ طبيعی از مصالح ساختمانی مصنوعی مشابه گرانتر نيست. هزینه های سرمایه گذاری نسبتاً زیاد سنگ با پایين بودن هزینه های نگهداری در بلند مدت و عمر طولانی سنگ جبران می شود. بعلاوه هزینه تميز کردن و نگهداری سنگ طبيعی پایين است.
  • رفتار حرارتی ،سنگ طبيعی از ضریب هدایت گرمایی خوب و از ظرفيت نگهداری گرمای بسيار بالایی برخوردار است. سنگ طبيعی به عنوان ماده ای که در نمای ساختمان به کار می رود گرمای حاصل از تشعشعات خورشيد را جذب و مانع ورود گرمای مازاد به داخل ساختمان می شود. آزمایشات نشان داده که انرژی مورد نياز برای یک ساختمان چند طبقه با نمای سنگ  Kmh/ m 22150 -100است در حاليکه این رقم برای یک ساختمان با نمای شيشه٣٠٠ ـ ٧٠٠ ٢Kmh/m.است.
  • ·          مقاومت ، مقاومت بسياری از سنگ های طبيعی در برابر فشارهای زیاد به این ماده شهرت یک ماده ساختمانی که هيچ وقت از بين نمی رود داده است. تنها استيل های ضد زنگ که هزینه توليدشان بالاست از نظر دوام با سنگ های طبيعی برابری می کنند.

باید توجه داشت نما به عنوان یک معرف بوده و همان‌طور که که لباس فرد، معرف شخصیت وی می‌باشد، خانه نیز به مانند لباس دوم باید معرف شخصیت و مقام اجتماعی مالک خود ویا معرف جایگاه و هویت کاربری خود باشد. در معماری نما بگونه‌ای دارای حالت نمایش است، بدین‌صورت که در همان وهله اول هویت کسی را که پشت آن زندگی می‌کند، نشان می‌دهد. و همچنین معرف موقعیت مکانی ملک و نوع کاربری ساختمان نیز می‌باشد. نما صورت ظاهر و منظره خارجی هر ساختمان است و پوششی مخفی و به دور از انتظار عموم نیست. نما همواره مورد توجه عموم قرار می‌گیرد، لذا زیبایی جزء جدایی‌ناپذیر هر نما می‌باشد. همچنین زیبایی و چگونگی نما معرف هنر و کیفیت کار مهندس معمار و طراح ساختمان نیز می‌باشد.

 کلام آخر :

 با توجه به مطالب ذکر شده، اهمیت توجه کافی به ویژگیهای ذاتی مصالح و نکات فنی آنها، برای انتخاب بجا و درست مصالح در معماری ضروری است. سنگ طبیعی به دلیل ویژگیهای ذاتی که دارد هماره به عنوان یکی از مصالح مناسب در معماری کاربرد فراوان داشته است. مصالح ساختمانی جدید که حاصل از تکنولوژیهای امروزی هستند، علیرغم مزایای بسیار، هیچگاه قادر نخواهند بود که جایگاه و ارزش کاربرد سنگ طبیعی را در ساختمان تهدید بنمایند. دلیل اصلی این امر، همانطور که ذکر شد، ویژگیها و خصوصیات این ماده طبیعی است. تکنولوژیهای جدید و بروز فرآوری در دنیا این امکان را برای استفاده های خلاقانه‌تر سنگ در معماری بوجود آورده است. در داخل کشور نیز امید است با کوشش و آگاهی کافی از نکات فنی و اصولی استفاده از سنگ در ساختمان، همچنین استفاده مناسب از توان و تکنولوژی موجود در صنعت پویای سنگ، گامهایی درخور جایگاه و منزلت هنرمعماری و صنعت سنگ کشور برداشته شود.

منابع:

  • آيت اللهى ، محمدحسين.، شايسته نامور، چيستى و چگونگى كيفيتهاى نهفته در مصالح، از نگاه معمارى سنتى، مجموعه مقالات همايش ملى مصالح، شهر و معمارى
  • ابافت يگانه، منصور، 1387 ، ضرورت بازبينى يك مفهوم: بازخوانى هويت در كاربرد مصالح. ساختمانى در نماهاى شهرى تهران، فصلنامه مديريت شهرى، شماره ى 19 ، بهار 1387
  • الكساندر، كريستوفر، 1392 ، سرشت نظم، جلد دوم، ترجمه ى سيروس صبرى، على اكبرى،تهران، انتشارات پرهام نقش
  • بابايى، مرجان، همنشيني نماهاي ساختماني؛ آفرينش وحدت عين كثرت، مجله ى معماري وفرهنگ، سال چهاردهم، شماره ى پنجاه و يكم .
  • پاكزاد، جهانشاه، 1382 ، پديدار شناسى نماى ساختمانهاى مسكونى و سير تكوينى توقعات از آن، . نشريه ى هنر هاى زيبا، شماره ى 14 ، تابستان 1382
  • پايدار براتى، ناصر، و شكوهى بيدهندى، محمد صالح، و محملى ابيانه، حميدرضا، 1389 ، منظر شهرى پايدار در معناى باور به وحدت انسان و محيط، مجموعه مقالات همايش ملى منظر شهرى، تهران.
  • پورجعفر، محمدرضا. (1388) “خوانش تاثير ساماندهي محورهاي بصري بر ارتقاي كيفيت محيط فضاهاي عمومي‌شهري (نمونه موردي: خيابان آزادي تهران)”، دوفصلنامه مديريت شهري، شماره 24 ، پاييز و زمستان 1388
  • حسني ميانرودي، نسيم ، مصالح كفسازي و مبلمان شهري از جنبه ى ساخت و تأثيرات بصري، مجموعه مقالات همايش ملى مصالح، شهر و معمارى
  • رضوى محمود آبادى، شراره .، محمدحسين قاسمپورآبادى، ارزيابى نوع مصالح مورد استفاده در نماى آپارتماهاى مسكونى براساس ترجيحات استفاده كنندگان(مورد مطالعه: آپارتمانهاى مسكونى متعارف در محدوده ى خيابان نفت منطقه ى 3شهردارى تهران)، مجموعه مقالات همايش ملى مصالح، شهر و معمارى
  • سلطاني، سحر.، صبا ناصرعلوي، نقش مصالح ساختمانی در شکل‌گیری تصویر ذهنی مردم از نشانه‌های شهر کرمان، مجموعه مقالات همايش ملى مصالح، شهر و معمارى
  • گل، يان، 2010 ، شهر انساني، غفاري، علي و ليلا، تهران، موسسه ى علم معمار
  • مدني پور، علي( 1379 ) طراحي فضاي شهري. مترجم فرهاد مرتضايي . نشر شركت پردازش و برنامه ريزي شهري . تهرا ن.
  • Gilker, C.M. 1992. Views to Nature: Effects on Attentional Capacity. University of
  • Adevi, A. (2012), “Supportive Nature-and Stress, Wellbeing in connection to our our inner and outer landscape,” Diss. Alnarp: Swedish University of   Agricultural Sciences.    
  • Street material guide 2013, Essex country council, Environment, Sustainability& Highways